Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra aparılmış inzibati bölgü. XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra aparılmış yeni inzibati ərazi bölgüyə əsasən Zəngəzur qəzası Gəncə quberniyasına tabe edilib, Sisyan, Qafan, Mehri, Zəngilan, Qubadlı və Laçın buraya daxil olunub.
1920-ci ilin 28 aprel işğalından sonra bolşeviklərin köməyi ilə qədim türk torpaqları hesabına ilk dövlətlərini quran ermənilər Zəngəzur qəzasını işğal ediblər. Bu zaman bolşevik Rusiyasının təkidi ilə Zəngəzur Azərbaycanın əlindən alınaraq, Ermənistana birləşdirilib. Nəticədə, qəzanın yuxarı hissəsi Ermənistanın, Laçın, Qubadlı və Zəngilan bölgələri isə Azərbaycanın tərkibində qalıb. Rayonda çöküntü suxurlarından başqa, vulkanik materiallar – yura, təbaşir çöküntüləri yayılmışdır. Ərazidə bir sıra faydalı qazıntılar – tikinti daşı, qızıl yatağı, qara mərmər yatağı, əhəng xammalı, susuzlaşdırılmış soda üçün əhəng daşı vardır. Rayon ərazisindən 4 çay keçir: Araz, Oxçuçay, Həkəri və Bəsitçay.
Rayonun coğrafiyası. Zəngilanın ərazisi şərqdən Həkəri çayından Mehri dağ silsiləsinə qədər olan ərazini əhatə edir. Şimaldan Qubadlı, Şərqdən Cəbrayıl rayonu, cənubdan Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası, qərbdən isə Ermənistanın Mehri və Qafan rayonları ilə həmsərhəddir.
Rayon respublikanın dağətəyi ərazisində yerləşməklə iqtisadi cəhətdən əsasən kənd təsərrüfatı istiqamətli olmuş, 29 kolxoz-sovxozu, 1 arıçılıq təsərrüfatını, 4 kooperativi və 3 kəndli-fermer təsərrüfatını əhatə etmişdir. Ərazisində 21 dəmiryol müəssisəsi və 6 dəmir yol vağzalı fəaliyyət göstərirdi.
Füzuli və Cəbrayıl rayonları işğal olunduqdan sonra zəngilanlılar 67 gün tam mühasirə şəraitində ermənilərlə vuruşdu. 25-29 oktyabr 1993-cü ildə Zəngilan rayonunun əhalisi son anadək vuruşaraq, 235 nəfər şəhid və itkin verərək Araz çayını keçmiş, İran İslam Respublikasının ərazisi ilə keçərək Azərbaycanın 43 rayonunda müvəqqəti məskunlaşmışlar.
Erməni vandalizmin fəsadları, dağıdılmış tarixi və dini memarlıq abidələri:
– Tarixi-dini abidələr:
– İmam Hüseyn məscidi (XVII əsr)
– Məscid (XIX əsr) – Malatkeşin kəndi
– Məscid (XIX əsr) – Qırıq Muşlan kəndi
– Məscid (XIX əsr) – Muşlan kəndi
– Məscid (XIX əsr) – Rəzdərə kəndi
– Alban kilsəsi – Xanazor və Yeməzli kəndləri
– Ziyarətgahlar:
– Səkkizguşəli türbə (XIV əsr) – Məmmədbəyli kəndi
– Ziya Baba ocağı – Ağkənd kəndi
– Xanazur türbəsi – Bartaz kəndi
– Xanazor piri – Bartaz yaxınlığında
– Soltan Heydər piri – Bartaz dağında
– Günqışlaq piri – Günqışlaq kəndi
– İzzə piri – Hacıllı kəndi
– Hacallı (Hacıallı) günbəzi – Hacıllı kəndi
– Buqakar piri – Leyfaz kəndi
– Məlikli Hacı Mir Məhəmməd ocağı – Məlikli kəndi
– Veysin piri – Pirveyis kəndi
– Seyid Musa ocağı – Sobu kəndi
– Qaradağlı piri – Şəfibəyli kəndi
– Yal piri – Vejnəli kəndi
– Yel piri – Vejnəli kəndi
– Soltan ocağı – Yeməzli kəndi
– Şəhid Məhəmməd yeri – Yeməzli kəndi
– Dəvəcüneyt piri – Zəngilan şəhəri
– Məmməd bəyin türbəsi – Məmmədbəyli kəndi;
– Tarixi memarlıq abidələri:
– Şərifan abidələri (IX-XVI əsrlər) – Şərifan kəndi
– Şəhri Şərifan yaşayış yeri (orta əsrlər) – Hacallı kəndi
– Ağca Aşıq yaşayış yeri (orta əsrlər) – Qumlaq kəndi
– Qız qalası (orta əsrlər) – Qumlaq kəndi
– Qəsr qalası (orta əsrlər) – Oxuçuçayı
– Sərdabə (XIII əsr) – Şərikan kəndi
– Sərdabə (XIV əsr) – Yenikənd kəndi
– Hacallı dairəvi bürcü (XIV əsr) – Hacallı kəndi- Körpü (XIX əsr) – Hacallı kəndi
– Hacalı qülləsi (XIV əsr) – Məmmədbəyli kəndi
– Nekropol (e.ə VI-IV əsrlər) – Quyudərə Xəştab kəndi
– Küp qəbirlər (b.e.ə. IV-II əsrlər) – Yeməzli kəndi
– Koroğlu daşı (VII-VIII əsrlər) – Ağ oyuq düzü
– Bartaz Qız qalası (XIV əsr) – Bartaz kəndi
– Şərifan sərdabəsi (XII əsr) – Şərifan kəndi
– Tağlı körpüsü (XVI əsr) – Sobu kəndi
– Yəhya ibn Məhəmməd əl-Hoca məqbərəsi – Məmmədbəyli kəndi.
– 18 oktyabr 2020-ci il. 2020-ci il sentyabrın 27-də başlayan Vətən müharibəsi zamanı Zəngilan rayonundan şərqdə yerləşən Cəbrayıl rayonunda düşmən qüvvələrinə sarsıdıcı zərbə vurulması və 30-dan çox yaşayış məntəqəsinin işğaldan azad edilməsi, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Zəngilan rayonunun inzibati hüdudlarına çatmasına şərait yaratdı. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 2020-ci il oktyabrın 18-də Zəngilan rayonunun azad edilməsi uğrunda əməliyyata başlamışdır. Oktyabrın 20-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev xalqa növbəti müraciəti zamanı Zəngilan rayonunun Havalı, Zərnəli, Məmmədbəyli, Həkəri, Şərifan, Birinci Muğanlı və Zəngilan şəhərinin işğaldan azad edildiyini elan etmişdir. Zəngilan döyüşləri nəticəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Zəngilan şəhəri, rayonun 4 qəsəbəsi və 49 kəndi işğaldan azad edildi.
Zəngilanın işğaldan azad olunması ilə Azərbaycan-İran sərhədi tam bərpa edilib. İşğal altında qalmış 132 kilometr sərhəd bərpa edilibdir. Müharibədən dərhal sonra sərhəd boyunca bütün lazımi istehkam, mühafizə işləri görülməyə başlamışdır.
2020-ci il noyabrın 26-da “Zəngilanın azad olunmasına görə” medalı təsis edildi. Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin sərəncamları ilə Zəngilan rayonunun işğaldan azad edilməsi uğrunda aparılmış döyüş əməliyyatlarında iştirak edərək şəxsi igidlik və şücaət nümayiş etdirmiş Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 6974 hərbi qulluqçusu “Zəngilanın azad olunmasına görə” medalı ilə təltif olunmuşdur.
Bərpa-quruculuq işləri surətlə davam edir. Birinci pilot layihə Zəngilanda icra edildi, Ağalı kəndində. 200 evdən ibarət gözəl kənd salınıb. Kəndin davamlı genişləndirilməsi, əlavə evlərin inşa edilməsi və infrastruktur layihələrinin şaxələndirilməsi də nəzərdə tutulur. Məşğulluq, məktəb, bağça, tibb məntəqəsi, bütün xidmətlər – “ASAN”, “DOST”, kiçik və orta biznesə dəstək xidmətləri mövcuddur. Ötən ilin may ayında Ağalı kəndinin ilk sakinləri doğma torpaqlarında məskunlaşmağa başlayıblar.
Ağalı ağıllı kəndi dünyanın ən müasir kəndlərindən biridir. Qarabağın “yaşıl enerji” zonasına çevrilməsi prosesində Zəngilanın xüsusi rolu var. Zəngilanda günəş enerjisinin böyük potensialı var.
Zəngilanın müxtəlif istiqamətlərində fəal işlər gedir. Bu şəhərin Baş planı artıq təsdiq edilib, infrastruktura böyük vəsait ayrılıb və bir neçə yaşayış layihəsi icra edilməkdədir. 2025-ci ildə, ola bilər bir az da tez, Zəngilan şəhərinin ilk sakinləri qayıdacaqlar.
Horadiz-Zəngilan-Ağbənd dəmir yolunun inşasının böyük strateji əhəmiyyəti var. Bu dəmir yolu azad edilmiş torpaqlara həm vətəndaşların gəlməsi, həm də yüklərin daşınması üçün böyük əhəmiyyətə malik olacaq. Buradan dəmir və avtomobil yolları da keçəcək və Naxçıvana yol açılacaq. Zəngilan-Horadiz avtomobil yolu strateji əhəmiyyəti ilə seçilir. Yolun ümumi uzunluğu 124 kilometrdir və 6 zolaqdan ibarət olacaq.
Zəngilan mühüm nəqliyyat qovşağıdır. Zəngilan nəqliyyat dəhlizləri üzərində yerləşir və ona görə Zəngilan Beynəlxalq Hava Limanının inşası da bu bölgənin inkişafı baxımından mühüm faktor olmuşdur.
Zəngilanı Naxçıvanla ayıran cəmi 40 kilometrlik Zəngəzur dəhlizidir. Dəhlizin açılması isə uzun illər blokadada olmuş Naxçıvan Muxtar Respublikasını bu şəraitdən çıxarmaqla yanaşı, xalqımızın tarixi ərazisi olan qədim Zəngəzura yenidən qayıdışını təmin edəcək. Dəhlizin bərpa olunması yeni iqtisadi perspektivləri yaradacaqdır. Şərqi Zəngəzur bölgəsində yerləşən Zəngilanı qədim torpağımız olan Qərbi Zəngəzurla, ondan sonra Ordubad vasitəsilə Naxçıvanla və Türkiyə ilə birləşdirmək Azərbaycanın növbəti tarixi nailiyyəti olacaqdır.
Zəngilan şəhər məscidi Heydər Əliyev Fondu tərəfindən bərpa olunur. Zəngilanda həyata keçirilən önəmli layihələrindən biri Heydər Əliyev Fondu tərəfindən icra olunur. Belə ki, Zəngilan məscidinin bərpası ilə bilavasitə Fond məşğul olur. İşğal dövründə ermənilər tərəfindən xalqımıza məxsus olan milli-mənəvi dəyərlərin erməniləşdirilməsinə cəhd göstərilib. Buna nail olmadıqda isə onları dağıdıb, təhqir ediblər.
Zəngilanda təkcə pilot yaşayış layihəsi deyil, həmçinin pilot kənd təsərrüfatı layihəsi həyata keçirilir. “Dost Aqropark” adlanan bu layihə Azərbaycan və Türkiyə şirkətlərinin birgə müəssisəsidir və həmin aqropark artıq fəaliyyətdədir.
Zəngilan gələcəkdə Azərbaycanın qida təhlükəsizliyinə töhfə verəcək. Artıq 6000 baş anqus cinsindən olan qaramal idxal edilib, onların sayı 10 minə çatdırılacaq. Burada, Laçın və Kəlbəcərdə də böyük yaşıllıq ərazilər var və hər zaman, keçmişdə də bu ərazidə maldarlıq inkişaf etmişdir.
Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin azad olunmuş Zəngilana səfərləri:
23.12.2020:
– Zəngilan şəhərində Azərbaycan bayrağını n qaldırılması.
14.02.2021:
– Görüləcək işlərin planlaşdırılması və dəymiş zərərin ümumi dəyərləndirilməsi.
26.04.2021:
– Zəngilan rayonunun sakinləri ilə görüş;
– Zəngilanın 1-ci, 2-ci, 3-cü Ağalı kəndlərini əhatə edən birinci “Ağıllı kənd” layihəsinin təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilanda Beynəlxalq Hava Limanının təməlqoyma mərasimiu;
– Zəngilan-Horadiz avtomobil yolunun təməlqoyma mərasimi.
20.10.2021:
– Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində həyata keçirilən “Ağıllı kənd” layihəsi çərçivəsində görülən işlərlə tanışlıq;
– Zəngilan Beynəlxalq Hava Limanında tikinti işlərlə tanışlıq ;
– Dövlət Sərhəd Xidmətinin Zəngilan rayonunda yerləşən hərbi hissə kompleksində yaradılan şəraitlə tanışlıq;
– “Azərenerji” ASC-nin 110/35/10 kV-luq “Zəngilan” yarımstansiyasının açılışında iştirak;
– Zəngilan rayonunda Rəqəmsal Yarımstansiyanın təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilan ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüş.
26.10.2021:
– Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun (Zəngəzur dəhlizi) təməlinin qoyulması;
– Zəngilan rayonunda “Dost Aqropark”ın təməlinin qoyulması ;
– Zəngilanda “Ağıllı kənd” layihəsi çərçivəsində görülən işlərlə tanışlıq.
27.05.2022:
– Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun tikintisi ilə tanışlıq ;
– Zəngilan Beynəlxalq Hava Limanının tikinti işləri ilə tanışlıq;
– Zəngilan məscidinin tikinti işləri ilə tanışlıq;
– Zəngilan rayonunda intensiv meyvə bağı ilə tanışlıq;
– Zəngilan rayonunda “Ağıllı kənd” layihəsinin birinci mərhələsi üzrə açılış mərasimində iştirak.
19.10.2022:
– Ağalı kənd orta məktəbinin şagird-müəllim kollektivi ilə və sakinlərlə görüş;
– Zəngilan Beynəlxalq Hava Limanında yaradılan şəraitlə tanışlıq;
– Arximed turbini tipli Su Elektrik Stansiyasının işə salınması mərasimi;
– Zəngilan şəhərində ilk yaşayış binasının təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilan şəhərində məktəb binasının təməlqoyma mərasimi.
04.05.2023:
– İnzibati binanın təməlqoyma mərasimi
28.09.2023:
– Alıbəyli kəndinin təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilan Konqres Mərkəzi Kompleksinin açılışı;
– “AzərEnerji” ASC-nin “Cahangirbəyli” Su Elektrik Stansiyasının açılış mərasimi;
– Zəngilan kəndinin təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilan şəhərində 2-ci yaşayış kompleksinin təməlqoyma mərasimi;
– Heydər Əliyev Fondu tərəfindən inşa edilən Zəngilan şəhər məscidində görülən işlərlə tanışlıq;
– Zəngilan şəhərində 3-cü yaşayış kompleksinin təməlqoyma mərasimi;
– Zəngilan şəhərində 4-cü yaşayış kompleksinin təməlqoyma mərasimi;
– 160 yerlik uşaq bağçasının təməlqoyma mərasimi.
29.09.2023:
– 2-ci Azərbaycan Milli Şəhərsalma Forumunda iştirak.
