Dünya ədəbiyyatına dəyərli töhfələr verən, fəxrlə adı çəkilən ABŞ yazıçıları Mark Tven, Teodor Drayzer, Cek London, Uilyam Folkner, Ernest Heminqueyin əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunduğundan oxucular və tədqiqatçılar onları yaxşı tanıyır. Təəssüf ki, ABŞ-ın başqa Nobel mükafatı laureatları Lyuis Sinkler, Yucin O’Nil, Perl Bak və Con Steynbek barədə indiyə qədər azərbaycanlı oxucuların məlumatı az olub. Oxuculara təqdim edilən bu kiçik tədqiqat işi ilə XX əsr ABŞ ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri, Nobel mükafatı laureatı Con Steynbekin yaradıcılığı ilə tanış olmaq imkanı qazanacaqlar. Hələ uşaq ikən bədii ədəbiyyata maraq göstərən oğlu (C. Steynbek) haqqında Oliviya Hamilton həmişə deyirdi: “…O ya dahi, ya da avara olacaq…”. Anasının fikri müsbət mənada özünü doğrultdu. Con Steynbek iradəsi, istedadı, inadkar çalışqanlığı və zəhməti sayəsində dahilik mərtəbəsinə yüksəldi. Onun əsərləri təkcə öz yaradıcılığının deyil, ümumiyyətlə, ABŞ nəsrinin nadir incilərindəndir. Onu da qeyd edə bilərik ki, onun romanları Azərbaycan ədiblərindən İsmayıl Şıxlı, Anar, Elçin və başqalarının əsərləri ilə müqayisə edildikdə nə qədər oxşar süjet və paralellərin üzə çıxdığının şahidi oluruq.
1962-ci ildə, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazandıqdan sonra onu “Amerikan hərflərinin nəhəngi” (a giant of American letters) adlandırmışlar. Onun əsərləri öz ölkəsində və ölkə hüdudlarından kənarda geniş oxucu kütləsinə malikdir və bu əsərlər Qərb ədəbiyyatının klassik əsərləri sırasında özünəməxsus yer tutur. SteynbekTo a God Unknown “Gözə görünməz Allaha doğru” (1933),Tortilla Flat “Tortilla Flət”(1935), Of Mice and Men “Siçanlar və Adamlar haqqında” (1937), The Red Pony “Qırmızı Poni” (1937), The Grapes of Wrath “Qəzəb salxımları” (1939), Cannery Row “Konserv Zavodunda Sıra” (1945),The Pearl “Mirvari”(1947), Travels with Charley: In search of America “Çarli ilə səyahət:Amerikanın kəşfində” (1960) və s. kimi möhtəşəm novellaları iləoxuculara obrazların həyat hekayələrini real insanların fitnə-fəsadlı məişət problemləri fonundatəqdim edir. Steynbekin yaratdığı obrazlar dəbdəbəli həyat sürən varlı kişilər və qadınlar deyil, əksinə evsizlər, mühacir işçilər, kasıb balıqçılar, fermerlər və hətta unudulmuş Amerikalı insanlardır. Bu insanların hər birinin ürək ağrısı ilə nəql ediləcək hekayəsi var;sevgi və ağrı doluhekayələr. Yazıçının hekayələri bizə təkcə Kaliforniyanın və Meksikanın  sahilində möhtəşəm günlər keçirmək istəyən kasıblardan danışmır, o həmçinin bütün kasıb insanların mübarizəsindən danışır.
Möhtəşəm “Of Mice and Men” (“Siçanlar və Adamlar”) romanında müəllifin istifadə etdiyi bədii simvolları analiz etməkdə əsas məqsəd oxucular tərəfindən Steynbekin bu novellasında cərəyan edən hadisələrin daha dərindən başa düşülməsinə kömək etməkdir.
Steynbekin yazıçı kimi ilk uğuru 1937-ci ildə “Siçanlar və Adamlar” novellasının çapı ilə başladı və bu onun ən məşhur əsəri idi. Novella Oklahomadan gəlmiş mühacir fəhlələrin faciəvi hekayəsindən bəhs edir. “Siçanlar və Adamlar” əsəri aydın olmayan tərzdə yazılsa da, əsərdə hərşeyi bilən üçüncü şəxs gözə görünməz əl kimi hadisələrin açılışında katalizator rolunu oynayır.Bu baxımdan əsər hadisələrin üçüncü şəxs tərəfindən nəql olunması tərzində yazılan nadir novellalardan biridir. Əsərin bu tərzdə yazılması oxuculara bütün xarakterlərin daxili yaşantıları ilə yaxından tanış olmaq imkanı verir. Belə tipik yanaşma “Siçanlar və Adamlar” əsərinin geniş oxucu kütləsi tərəfindən asanlıqla qəbul edilməsinə səbəb olmuşdur. “Siçanlar və Adamlar” Steynbekin həcmcə kiçik əsərləri arasındaən qarışıq olanıdır və bu qısa hekayədə müəllif zəngin məna yarada bilmişdir. Oxunaqlı süjet xətti, hekayə boyunca mövzuların və xarakterlərin qabarıqtəsviri əsəri yetkin oxucu auditoriyası üçün dahada cəlbedici edir. Bu novellaqarışıq əsərləri sevən və yetkin hekayələri xoşlayan oxucular üçün əla seçimdir.
Bütün faciəvi əsərlər kimi Steynbekin bu novellasınında kuliminasiya nöqtəsi və faciəvi sonluğu var. “Siçanlar və Adamlar” əsrinin ekspozisiyasında Kaliforniyanın Salinas vadisindən səfərdən qayıdan iki mühacir insanla tanış oluruq. Onlar Corc və Lennidir. Bu iki şəxsin bir-birinə əks olan xarakterləri onların arasındakı xüsusi münasibətə mane olmur. Əslində faciəvi xarakteri olan Lenni çox bəsit fikirlidir, Corc isə müdrik və uzaqgörəndir. Bir-birinin əksi olan bu iki obrazın birlikdə ferma sahibi olmaq xəyalı da var. Problem elə başlanğıcdadır. Bütün hekayə boyunca Corc və Lenni birlikdə səyahət edir. “…onlar cığır boyunca düz xətt ilə gəzdilər, hətta açıqlıqda belə biri digərinin arxasında dayandı. Hər ikisi denim şalvarı, mis düyməli denim pencəkləri geyinmişdilər. Hər ikisi qara,formasız papaqlar geyinmişdi və hər ikisi çiyinlərinin üstündə sapandlanmış ədyal rulonları daşıyırdı…”. [5; səh.1] Lennini görən hərkəs onunla möhkəm bədənli və ucaboylu olması səbəbilə ehtiyatlı davranmaq lazım olduğunubaşa düşürdü.Lenninin özündən asılı olmayan qaba davranışları Corcu özündən çıxarır, o isə hər dəfə Corca qıcıqlandırıcı təbəssümlə deyir:“…mən zərər vermək istəmədim, dürüst olaraq mən istəmədim, sadəcə olaraq azca nəvaziş göstərmək istədim…”. [5; səh.31]
Simvol və simvolizmhər hansı bir fikri üstüörtülü şəkildə ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu, ədəbiyyatda başqa bir məfhumun, obyektin, insanın, vəziyyətin və ya hətta bir sözun məcazi mənada ifadəsidir.Steynbek də öz əsərində simvollardan istifadə etmişdir. Məsələn:“kəndin qoca iti” ifadəsindəntək yaşayan və artıq ferma işini görə bilməyən mühacir insanların başına nə gəldiyini göstərmək üçün simvol kimi istifadə edir. Lenninin dovşanı ev yerində komfort tapmaq istəməyin həmçinin yanlış ümidi və özünə güvəni simvolizə edir. Siçanlar taleyin təsadüflərdən ibarət olmasına, zəifliyə baxmayaraq məsumluğa işarədir. Bundan başqa, mühacirlərdən müxtəlif yollarla sui-istifadə edən Kurli və onun xanımı həmin dövrdə möhtəkirliyin yayılmasını simvolizə edir. Beləliklə, novellada hər bir xarakter daha geniş əhalini təmsil edir. Müəllifəxlaq oyunları, xarakterlərin arketiplərindən istifadə etməklə alleqorik dərslər verir. Həmçinin əsərdəki hekayətin qurğusu dabütövlükdəsimvolikdir və hadisələr konflikt, qorxu, güvən, dostluq və istiqanlılıqla oxuculara çatdırılır.
Novella həyati çətinlikərin bədii sübutudur. “Siçanlar və Adamlar” oxuculara öz yaşantıları baxımından nəticələrini çıxarmaq şansını verir. Qardaşlığın məcburiyyəti və kişilər arasında ideallaşmış münasibətlərin təsviri müəllifin oxuculara mesajıdır.“Amerika Xülyası”nın (The American Dream) qeyri-mümkünlüyü, sosial güc strukturlarının Amerika cəmiyyətində tarazsızlığı buna misaldır. Əsərdən belə bir sual ortaya çıxır ki, niyə 1937-ci ildə yazılan novel işçilərin Böyük Böhran dövrü ərzində həyatını göstərməklə bu cür məşhurluq əldə edib? Belə qənaətə gəlmək olar ki, Steynbekin bu klassik əsəri çox qısadır, 6 fəsildən ibarətdir və hadisələr XXI əsrin cəmiyyətinə nəzərən belə aktualdır.
Steynbek yaratdığı obrazlara qarşı rəğbət bəsləyir ancaq onların hekayəsini xoşbəxt sonluqla bitirmir. Müəllifin dediyi kimi, naturalist romanlar azadlığın və kasıblığın xəyali dünyasını, dostluğun və sədaqətin olduğu kainatdasağ qalmaq üçün mübarizə aparmağın zəruri olduğu yer kimi göstərilir. Belə ki, Steynbek novellasını naturalizm yolu ilə indiyə qədər işlədilən ən qəmgin üsulla göstərir. O, bütün hadisələri real çalarlarla göstərir. Münasibətlər qarşılıqlı olaraq yararlıdır. Mühacir işçilər qalıcı münasibətlər yaratmaq üçün vuruşarkən, bütün xarakterlər bir ucdan izolasiya olunur, hətta Corc və Lennidə bir növ yalnızlıq hiss edirlər. Xarakterlərin çoxu daha yaxşı həyat, çıxış yolu arzu edir vəöz iradəsilə hərəkət etmək istəyir. Beləliklə, novella xəyalların fatalistik baxışını təmsil edir. Bununla da, xəyalların heç vaxt baş tutmayacağı ideyasından çıxış edir.
Əsərin quruluşu epizodik (cəmi 6 fəsil), aydın və sadədir. Əsasən, Steynbek əsəri eyni yerdə başladır və eyni yerdə də sonlandırır. Müəllifin verdiyi quruluşu periodik adlandıra bilərik. Bu periodiklik əsər boyu davam edir və oxucu sanki bu periodikliyin davam etməsini istəyir. Əsərin sonunda Corc bu periodikliyi Lennini öldürməklə qırır. Müəllif göstərirki, tarix özünü təkrarlayır, obrazlar nə qədər müasir olsalar da cəngəllik dövrünün qəddarlığı onların xarakterini tərk etməyib.
Novellanın dili sadə və birbaşadır. Əsərin böyük hissəsi dialoqlardan ibarətdir. Dialoqlarda jarqon və dialektlərdən istifadə edilir. Bununla da dil xüsusiyyətləri vaxtı və yeri əks etdirir. Böyük həcmdə dialoqlar vasitəsi ilə Steynbek səsi olmayan insanlara səs vermişdir. Beləki, Lenninin öyrənmə çətinliyi, Kendinin adiliyi, Kurlinin xanımı qadınları, Krukun qaradərililəri təmsil etməsiylə, səsi olmayan Amerikalıların şəxsiyyətini nümayiş etmişlər.
Son olaraq müəllifin oxuculara mesajı budur ki,həyat sərtdir və xəyallar kövrəkdir. Buna baxmayaraq, hər bir hekayəkimin hekayəsi olmasından asılı olmayaraq, dəyərlidir.
İstifadə edilmiş mənbələr:
[1] Arthea J.S. Reed. A Teacher’s guide book. Analysis Of Mice and Men. http://www.penguin.com/static/pdf/teachersguides/ofmiceandmen.pdf
[2] Carl Van Doren.AnalysisOf Mice and Men. 1937.http://www.amerlit.com/novels/ANALYSIS%20Steinbeck,%20John%20Of%20Mice%20and%20Men%20(1937)%20analysis%20by%208%20critics.pdf
[3] Danica Čerče.Between translation and transformation: recreating Steinbeck’s language in Of Mice and Men. 2016. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13556509.2016.1183092
[4] Joseph E. S., Lena T. S., Karen P. – MAX Notes of J. Steinbeck’s Of Mice and Men. 2001.https://books.google.az/books?id=96WfEbkKIKAC&pg=PP1&lpg=PP1&dq=mice+and+men+%22%E2%80%A6Written+in+easy+to+follow,+easy+to+grasp+style%E2%80%A6%22&source=bl&ots=R0yNcXC1FZ&sig=ZtjqEHkmTJBYH42-WdIAx3EZIi4&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwiV26eX1erSAhUJuhQKHSV_BOIQ6AEIHTAA#v=onepage&q&f=true
[5] John Steinbeck. Of Mice and Men. Copywrite renewed  1965. pp. 1; pp. 31. http://www.nhc.ac.uk/media/2840/steinbeck-john-of-mice-and-men.pdf
[6] Quotation Details. 2016. Robert Burns, To a Mouse (Poem, November, 1785) www.quotationspage.com/quote/32287.html
[7] Quotes from Kurt Vonnegut Jr.2017. Of Mice and Men.
www.goodreads.com/quotes/98330-of-all-the-words-of-mice-and-men-the-saddest
[8] Published on October 16, 2015. Of Mice and Men.Chapter 1 Summary.https://www.youtube.com/watch?v=8F7NiNmR3wE
[9] Published on October 29, 2015. Of Mice and Men.Chapter 2 Summary.
https://www.youtube.com/watch?v=RoQ7DrSSqYY
[10] Published on November 7, 2015. Of Mice and Men.Chapter 3 Summary.
https://www.youtube.com/watch?v=JaMUyQ6aO1w
[11] Published on November 12, 2015. Of Mice and Men.Chapter 4 Summary.https://www.youtube.com/watch?v=KWF5Aoda3TA
[12] Published on November 20, 2015. Of Mice and Men.Chapter 5 Summary.https://www.youtube.com/watch?v=TYs6Rp_XBIo
[13] Published on November 28, 2015. Of Mice and Men.Chapter 6 Summary.https://www.youtube.com/watch?v=eAsPmnxd10s
[14] Published on December 30, 2014.Of Mice and Men Key Quotes.
https://www.youtube.com/watch?v=mB01wQ4ZFNE
[15] SparkNotes .Literature Study Guides.Of Mice and Men. 2013. http://www.sparknotes.com/lit/micemen/context.html
ValidəKərimova (Doktorant)
XəzərUniversiteti,
Humanitar və social elmlər fakültəsi,dekan müavini
                                                                                                                                 vkerimova@khazar.org

MƏQALƏLƏRMÜƏLLIF DAHA ÇOX